AÇIK ERİŞİM 101
Açık Erişim Nedir?
Açık erişim, bilimsel bilgi ve yayınların internet üzerinden ücretsiz ve herhangi bir sınırlamaya tabii olmadan; kolaylıkla erişilebilir olmasıdır. Açık erişim literatürü “dijital, çevrimiçi, ücretsiz ve çoğu telif kısıtlamasından arındırılmış” olarak tanımlanır. Bu sayede araştırma sonuçları daha geniş kitlelere ulaşır ve bilginin toplum yararına dönüşmesi hızlanır.
Açık Erişim Kavramının Tarihsel Gelişimi
- 1994- Steven Harnad “A Subversive Proposal” (Yıkıcı Bir Söylem) adlı metni ile açık erişim fikrinin temellerini ortaya çıkarmıştır.
- 2002- Budapest Open Access Initiative (Budapeşte Açık Erişim Bildirgesi) ile akademik yayınların herkes tarafından ücretsiz, yasal ve teknik engeller olmaksızın; erişilebilir olması çağrısında bulunan ilk küresel açık erişim bildirgesi.
- 2003- Bethesda ve Berlin Açık Erişim Bildirgeleri, açık erişimi bilimsel yayıncılığın temel ilkeleri arasına dahil etti. Berlin Bildirgesi, özellikle bilimsel çalışmalara ve kültürel mirasa açık erişimi destekleyerek; hareketin kilometre taşlarından biri oldu.
Açık Erişim Türleri
- Altın (Gold) Açık Erişim: Araştırmacıların makalelerini açık erişimli dergilerde yayımladığı modeldir. Yazar veya kurumlar genellikle makale işleme ücreti (APC) öder ve yayın anında makale ücretsiz erişime açılır. Örnek: PLOS ve BMC dergileri.
- Yeşil (Green) Açık Erişim: Makale önce geleneksel bir dergide yayımlanır, ardından yazar veya kurum (kurumsal/konu arşivi) makalenin ön versiyonunu (ön baskı veya hakem kabul sonrası metni) ücretsiz olarak arşivler. Böylece yayıncı izinleri çerçevesinde makaleye erişim sağlanır. Örnek: DSpace ve CogPrints.
- Hibrit (Hybrid) Açık Erişim: Abonelikle erişilen bir akademik derginin, bireysel makaleler için açık erişim seçeneği sunduğu bir yayın modelidir. Yazar, makale işleme ücreti (APC) ödeyerek makalesinin herkese ücretsiz okunmasını sağlar. Tüm dergi henüz açık erişime geçmese de bu seçenek sunulmuş olur. Örnek: Elsevier Journals ve Wiley Online Library.
- Platin/Elmas (Platinum/Diamond) Açık Erişim: Hiçbir ücret talep edilmeyen, genellikle kurumlar veya akademik topluluklar tarafından finanse edilen modeldir. Ne yazar ne de okuyucu ücret ödemeden makaleye erişim sağlar. Yazarlar ve okuyucular için mali engelleri kaldırdığı için eşitlikçi bir yaklaşımdır. Örnek: SciELO ve Redalyc.
- Bronz Açık Erişim: Makaleler yayıncı sitesinde ücretsiz okunabilse de lisans koşulları net olmayan modeldir (genellikle sadece zaman sınırlı açık erişim sunulması gibi). Bu modele ilişkin standart bir düzenleme bulunmamaktadır. Örnek: Taylor & Francis ve COVID-19 süreci.
- Siyah (Black) Açık Erişim: Telif haklarına aykırı biçimde, ücretli akademik makalelerin yasa dışı yollarla herkesin erişimine açık şekilde paylaşılmasıdır. Örnek: Sci-Hub ve Library Genesis (LibGen)
Açık Erişimin Akademik Önemi
- Bilgiye eşit erişim → Bilimsel demokrasi
- Atıf ve görünürlük artışı
- Uluslararası iş birliği → Hızlanan bilim
- Kamu fonlarının şeffaf kullanımı
- Araştırma süreçlerinin hızlanması
- Eğitimde kaynak çeşitliliği
- Yayıncılık modellerinde dönüşüm
- Açık bilimin temeli
Plan S
Science Europe öncülüğünde Eylül 2018’de duyurulan Plan S, cOAlition S (fon sağlayıcıları koalisyonu) girişiminin merkezini oluşturur. Temel hedefi, 2021’den itibaren kamudan finansman almış tüm araştırma çıktılarını hemen açık erişimle paylaşmaktır.
Plan S, yayımlanma ücretlerinin (APC) araştırma fonları tarafından karşılanmasını şart koşar.
Hibrit dergiler yerine, yayıncılarla dönüşümsel anlaşmalar yapılmasını teşvik eder. Bu anlaşmalarla kütüphane abonelik ücretleri kademeli olarak makale işleme ücretlerine kaydırılır ve çifte ödeme önlenir. Örneğin, ESAC kayıtlarına göre dünya çapında 160’tan fazla dönüşümsel anlaşma imzalanmıştır.
cOAlition S, Yazar Kabul Metni’nin (AAM) hemen açık erişimde yayınlanabilmesi için hakların saklanmasını zorunlu kılar. Plan S Rights Retention Strategy gereği, yazarlar dergiye gönderirken AAM’nin CC BY lisanslı olacağını yayınevine bildirir.
Plan S’ın şartları yayınevlerini dönüştürücü önlemler almaya zorlamıştır. APC’lerin şeffaf, makul düzeylerde belirlenmesi ve gerektiğinde sınırlandırılması öngörülmüştür. Plan S kapsamında büyük yayıncılar yeni açık erişim modelleri geliştirmekte, abonelikten yayın hizmetine geçiş yapmaktadır.
Türkiye’de Açık Erişim
1. Ulusal Düzeyde Girişimler
Türkiye’de açık erişim alanında YÖK, TÜBİTAK ve ilgili bakanlıklar tarafından çeşitli stratejik çalışmalar yürütülmüştür. 2000’li yıllardan itibaren kurumsal arşivlerin kurulmasına yönelik adımlar atılmış, 2006 ve 2008 yıllarında danışma kurulları oluşturulmuştur. Ancak 2019’da ilan edilmesi planlanan Ulusal Açık Bilim Politikası henüz hayata geçirilmemiştir.
2. Üniversitelerde Uygulamalar
Pek çok üniversite açık erişim politikaları geliştirmeye ve kurumsal arşivler oluşturmaya başlamıştır. Ancak bu uygulamalar kurumsal düzeyde yaygınlaşmamış, açık erişim süreçlerinde standardizasyon sağlanamamıştır. YÖK'ün açık erişimi teşvik eden politikalarına rağmen, altyapı eksiklikleri ve sınırlı farkındalık nedeniyle uygulama aşamasında çeşitli zorluklar yaşanmaktadır.
3. Uluslararası Projeler ve Destekleyici Platformlar
Türkiye, OpenAIRE, MedOANet ve PASTEUR4OA gibi Avrupa kaynaklı projelere katılarak açık erişim altyapısının geliştirilmesine katkı sağlamıştır. Ayrıca ULAKBİM ve DergiPark, açık erişimli akademik yayınların yaygınlaştırılmasında önemli rol oynamaktadır.
4. Karşılaşılan Sorunlar
Açık erişimin kurumsallaşmasının önündeki başlıca engeller şunlardır:
- Ulusal açık erişim politikasının eksikliği,
- Üniversitelerde politika sahiplenme düzeyinin düşük olması,
- Kütüphaneci ve araştırmacıların sürece sınırlı katılımı,
- Açık erişim farkındalığının yetersizliği,
- Teknik ve organizasyonel altyapı sorunları.