Açık erişim (open access) yayıncılık modelleri hakkında daha kapsamlı bir açıklama yapacak olursak, bu modellerin türleri daha geniş bir perspektifte ele alınabilir. İşte açık erişim yayıncılığının detaylı kategorileri ve örnekleri:
1. Yeşil Açık Erişim (Green Open Access)
- Açıklama: Araştırmacılar, yayıncıdan bağımsız olarak, makalelerinin bir versiyonunu (genellikle kabul edilen ya da ön baskı halindeki versiyonlar) bir açık erişim deposuna yüklerler. Bu versiyonlar, dergideki nihai baskı versiyonundan farklı olabilir.
- Örnekler:
- ArXiv: Fizik, matematik ve bilgisayar bilimleri gibi alanlarda yaygın olarak kullanılan bir açık erişim arşivi. Araştırmacılar, makalelerinin ön baskılarını (preprints) burada paylaşıp, daha sonra dergide yayınlanabilir.
- PubMed Central (PMC): Biyomedikal ve yaşam bilimleri alanında makalelerin yayıncılar tarafından eklenen metinlerinin yanı sıra yazarların arşivlediği versiyonlarını içeren bir platform.
- Institutional Repositories (Kurumsal Arşivler): Üniversiteler ve araştırma kurumları, yazarların çalışmalarını kendi kurumsal arşivlerinde açık erişime sunar. Örneğin, MIT’nin DSpace arşivi.
2. Altın Açık Erişim (Gold Open Access)
- Açıklama: Yazarların veya kurumların yayın ücreti ödeyerek, makalelerinin yayımlandığı dergide doğrudan açık erişime açılmasıdır. Yayıncılar, makaleyi tamamen erişilebilir hale getirir.
- Örnekler:
- PLOS ONE: Birçok farklı bilimsel alanda açık erişim yayını yapan bir dergi. Yazarlar makale başına işlem ücreti ödeyerek, makalelerinin tamamen ücretsiz olarak dünya çapında erişilebilir olmasını sağlarlar.
- Biomed Central: Sağlık ve biyoloji alanında açık erişim dergileri yayımlayan bir platformdur. Yazarlar, makale ücretlerini ödeyerek yayınlarının erişilebilir olmasını sağlar.
- Frontiers: Bilimsel, mühendislik, sağlık ve toplum bilimlerinde yayın yapan açık erişim dergileri. Yazarlar, makale yayımlama ücretini ödeyerek açık erişim sağlar.
3. Platin Açık Erişim (Platinum Open Access)
- Açıklama: Yazarlar ya da kurumlar herhangi bir ücret ödemez, ancak makaleler tamamen açık erişim olarak yayımlanır. Bu model, genellikle araştırma kurumları, hükümetler veya vakıflar tarafından finanse edilir.
- Örnekler:
- DOAJ (Directory of Open Access Journals): Birçok dergi, yayıncıların yazarlar ya da kurumlar için ücret talep etmeden tamamen açık erişim sağlar. DOAJ, bu tür dergilerin listesini tutar.
- Open Library of Humanities (OLH): İnsan ve sosyal bilimler alanlarında, açık erişim sağlayan dergilere ev sahipliği yapar. Yazarlar, yayımlama için herhangi bir ücret ödemezler, çünkü finansman açık erişim sağlayan kurumlar tarafından yapılır.
4. Siyah Açık Erişim (Black Open Access)
- Açıklama: Bu model, yayıncıların veya dergilerin kurallarına aykırı olarak, araştırma makalelerinin telif haklarına saygı gösterilmeksizin, izinsiz olarak internette paylaşıldığı durumları ifade eder. Genellikle, yazarlar tarafından izinsiz paylaşılan içerikler burada yer alır.
- Örnekler:
- Akademik çalışmanın dijital kopyalarının yasa dışı paylaşıldığı siteler, bu tür içerikleri barındırabilir. Bunun dışında, bazı araştırma makalelerinin "pirate" (kaçak) versiyonları yayımlanabilir.
5. Gri Açık Erişim (Grey Open Access)
- Açıklama: Bu, yaygın olarak kullanılan geleneksel akademik yayıncılık dışındaki materyallerin ücretsiz erişime sunulmasıdır. Bu tür yayınlar genellikle raporlar, konferans bildirileri, teknik raporlar, araştırma notları, tezler ve benzeri içerikleri kapsar.
- Örnekler:
- OpenGrey: Avrupa'da yayımlanan gri literatürün açık erişimle sunulması için bir platformdur. Konferans bildirileri, tezler ve araştırma raporları burada bulunabilir.
- Theses and Dissertations Repositories: Çeşitli üniversitelerin, öğrencilerin bitirme tezlerini ve doktora tezlerini açık erişimle sunduğu platformlar (örneğin, MIT’nin DSpace arşivi).
6. Tartışmalı Açık Erişim (Diamond Open Access)
- Açıklama: Yayıncılar, yazarlardan herhangi bir ücret talep etmeden makaleleri açık erişim olarak yayımlar. Buradaki fark, yazarların ödeme yapmaması ve derginin sürdürülebilirliğinin tamamen bağışlar veya kamu destekleri ile sağlanmasıdır.
- Örnekler:
- Cultural Anthropology: Bu dergi, tamamen açık erişim olarak yayın yapar ve herhangi bir işlem ücreti talep etmez. Bağışlar ve destekle finansman sağlanır.
7. Açık Etkileşimli Erişim (Open Interactive Access)
- Açıklama: Yalnızca yazılı içerik değil, araştırma verileri, interaktif analiz araçları ve yazılım kodları gibi diğer unsurlar da erişilebilir olur. Bu modelde kullanıcılar araştırmalara aktif katılımda bulunabilir, verileri analiz edebilir veya katkı yapabilir.
- Örnekler:
- Open Science Framework (OSF): Araştırmacılar, projelerini, verilerini, analizlerini ve yazılımlarını açık erişime sunar ve bu veriler üzerinde toplulukla etkileşimde bulunmalarını sağlar.
8. Hibrit Açık Erişim (Hybrid Open Access)
- Açıklama: Geleneksel dergiler, içeriklerini genellikle yalnızca abonelikle erişilebilir hale getirirken, bazı makaleleri açık erişime sunar. Bu modelde, dergiye normalde ücret ödeyen kullanıcılar, belirli makalelere ücretsiz erişim sağlayabilirler.
- Örnekler:
- Springer: Bazı dergilerde açık erişim makalelere yer verirken, diğer içerikler için hala abonelik ücreti talep edebilir. Yazarlar, makale başına bir ücret ödeyerek makalelerinin açık erişim olarak yayımlanmasını sağlar.